ПЛАНИНАТА КАКО АРХИВ НА САКРАЛНОТО
Софија Грандаковска
Планината е простор на сакралното. Односно, планината е сакрален простор каде секогаш постои можност да се биде онолку блиску до возвишеноста, колку што таа во разни култури е нарекувана со различни имиња: виша сила, трансцендентна стварност, Бог. Затоа, планинанита има моќ да конституира архетип, или во Фукоовска смисла да конституира „општ архив”, којшто ние овде би можеле да го наречеме архив на сакралното, каде што се затвораат сите времиња и каде што се губат сите географски одредници.[1]
Во таа смисла, сакам да го отворам прашањето за хетеротопичноста на планината, од една страна, за да укажеме на врската со божественото, возвишеното, односно сакралното, а од друга, врската на планината како другото место или простор за градење на една имагинарна можност. Ваквата теоретска предлошка подразбира и можност за освежување на семантиката на хетеротопичноста преку илустративниот пример на Царевите кули, коишто се наоѓаат на планината Еленица крај Струмица. Во оваа смисла, Цареви кули ја претставуваат монументализацијата на архетипот, односно монументализацијата на планината како архив на сакралното. Зошто?
Иако просторот на којшто се сместени Цареви кули, којшто пак топоним се забележува во употреба дури од XIX век, според резултатите од последните археолошки ископувања (2009 година), станува јасно дека се работи за простор каде може да се проследи континуирана културна и цивилизациска еволуција. Ние во овој контекст, ќе се задржиме на неговата византиска епоха, којашто е во тесна врска со христолошкото сфаќање на архетипскиот симбол на Царот како огледало на земјата. Во таа смисла, овој планински простор престанува да биде само стратешки објект, но во исто време, според артефактите, не е ниту само живеалиште на земниот цар. Во најпрефинета смисла, која што ја јукстапозицира реалната позиција на планинскиот простор, Царевите кули ја претставуваат најсуптилната култура на духовното, светото и возвишеното. Во таа смисла, земниот цар, односно стратегот на кулите е поблиску до небесниот Цар. Земниот цар на кулите на најсуптилен начин ја оправдува архетипската врска со небесниот цар. Оттука, хетеротопичноста на планината ја конституира планината како микрокосмос којшто се изразува низ атрибутите на симболичката совршеност, односно низ призмата за универзалноста. И оттука, планината конституира сакрален дискурс на универзалноста како константа на тежнение на секоја човечка група.
Планината е тесно поврзана со концептот на архетипското огледало, односно со утопијата на огледалото. Каква е врската на Цареви Кули со утопијата? Од една страна, наодите коишто се однесуваат на остатоци од црквата св. Ѓорѓија на овој простор, укажуваат на неговата социјална врска со сакралното, како простор каде се практикувал религиски дискурс. Од друга страна, овој простор укажува на утописката врска преку самото сакрално, сфатено како божествено, коешто подразбира идеалност, која што секогаш подразбира и невозможност. Токму таа утопистичка конотација на планината како „света гора“ и потребата за нејзиното симболичко зачувување како таква, упатува на метафората за рајската градина од Стариот завет, која што ја носи симболиката на непореметена хармонија меѓу човекот и Бога, како состојба на постоење во сакралноста.
Оттука, дали човековото постоење, одново барајќи начин за да ја оствари таа утопистичка состојба на своето битие преку планината, како врска меѓу него и Бога, всушност зборува за носталгичната потрага по изгубениот рај? Оваа врска преку метафората за планината, подразбира и концепт на еколошка утопија, каде социјалниот дискурс всушност треба да биде еднакво пропорционален со природноста и со природата, сфатена во прекодирана смисла на најпрвата рајска состојба на човекот. Така, планината претставува и простор за ескапизам во овие рамки. Социјалните практики на Цареви кули стекнуваат атрибут на религиозна утопичност, базирана врз идејата за просветлување на битието преку религиозен идеал како архетипска константа.
Постоењето на високите ѕидови на Цареви кули, наодите коишто говорат за Пирг-кулата дека во неа биле сместени собите за ноќевање, како и остатоците од домашни огништа, укажуваат на тенденција за уредување на утопискиот модел на планината низ архитектонската димензија како простор за живеење. Оттука, кога еден висок, планински простор станува место за живеење, тој мора да биде достапен. Наодите покажуваат дека просторот на Цареви кули функционирал како место од каде се ширела димензијата на вечноста, што значи: затворање на сите времиња на едно место, кое е во тесна врска со сфаќањето за неменливоста на архетипот, на сакралниот дискурс. Сакралното е божествено, божественото е неменливо, односно е вечно. Затоа, Цареви Кули, иако биле организирани како ран модел на град, простор за живеење, каде имало соби, трпезарија, црква за социјални практики на религијата, сепак достапноста до него била сигнализирана преку единствениот знак на негова тешка достапност - преку големите ѕидини. Затоа, уредувањето на сакралниот простор ја потенцира од една страна неговата стратешка функција, неговата затворена форма на живот, но од друга страна ја истакнува и неговата утопичност како простор од каде што се афирмира архетипската врска со Бога.
Во оваа насока, ќе поентирам со еден мал цитат од Мишел Фуко, кој на своите предавања на студентите по архитектура во 1984 година, посветени на Другите простори, Хетеротопии,[2] ќе им посочи постоење на пет принципа на хетеротопии. За нас исклучително е важен петтиот принцип, според кој хетеротопиите секогаш претпоставуваат еден систем на отворање и затворање кој, едновремено, изолира но и прави достапност за продор. Хетеротописката локација покажува дека немаме пристап кон неа како кон обично јавно место. Затоа, и планината е хетеротопична, таа е архив на сакралното.
[1] Прочитано на симпозиумот: ПЛАНИНАТА И НОСТАЛГИЈАТА, во рамки на Галичката книжевна колонија, Галичник, 14-16 август, 2009 година.
[2] Michel Foucault, Dits et étécrits, 1984, Dieespaces autres, предавање во: Cercle d’études architecturales 14.III 1967, објавено во: Architecture, movement, continuité, n.5, Oct., 1984.
No comments:
Post a Comment